An ninh Quốc đảo

Nhân viên DIỄN ĐÀN

Papua New Guinea (PNG) sẽ kỷ niệm 50 năm độc lập từ Úc vào ngày 16 tháng 9 năm 2025. Các tòa nhà sẽ được trang trí theo các màu quốc kỳ: đỏ, đen và vàng kim cũng như sẽ có lễ thượng cờ, các lễ duyệt binh, các sự kiện thể thao, cùng với các lễ hội âm nhạc gồm ca nhạc, nhảy múa và trang phục dân tộc.

Theo các báo cáo, việc tập dợt đã bắt đầu vào năm 2023 khi Cục Quản lý Nhân sự của quốc gia này kêu gọi các tổ chức chính phủ sử dụng dịp kỷ niệm 48 năm để “định hướng cho hai năm tiếp theo”. Thành phần tham dự kỷ niệm 50 năm có thể bao gồm Vua Charles III của Vương quốc Anh, người đứng đầu chế độ quân chủ lập hiến của PNG, đã được Thủ tướng PNG James Marape mời chủ trì các buổi lễ. Vương quốc Anh đã thuộc địa hóa Papua vào năm 1884 và chuyển giao quyền quản lý cho Úc vào đầu thế kỷ 20. Úc đã kết hợp Papua và New Guinea lân cận thành một khu vực hành chính sau Thế chiến II. 

PNG là một trong những quốc gia Thái Bình Dương Xanh lớn nhất và là một quần đảo giàu tài nguyên nằm ở vị trí chiến lược tại trung tâm khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Đây là đối tác quan trọng của Hoa Kỳ, nhưng giống như các quốc đảo Thái Bình Dương khác, nước này đối mặt với những thách thức kinh tế và những đề nghị từ Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (CHND Trung Hoa), nơi đưa ra những khoản vay rủi ro. 

Theo báo cáo của Ngân hàng Thế giới, tăng trưởng kinh tế của một chục quốc đảo được dự báo sẽ chậm lại vào năm 2024 và 2025 khi động lực từ phục hồi sau đại dịch COVID-19 trong du lịch, tiêu dùng hộ gia đình và tiền gửi về từ người lao động ở nước ngoài giảm dần. Theo tổ chức nghiên cứu Diễn đàn Thái Bình Dương có trụ sở tại Hoa Kỳ, các quốc gia này là “những quốc gia phụ thuộc vào viện trợ nhiều nhất thế giới” và họ đối mặt với những nhu cầu đáng kể về chi tiêu cho giáo dục, y tế và cơ sở hạ tầng. Những thách thức này có thể khiến các quốc gia đang phát triển dễ bị ép buộc và mắc vào ngoại giao nợ từ CHND Trung Hoa khi Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) tìm cách mở rộng ảnh hưởng trong khu vực. 

Các nhà phân tích Patricia O’Brien, thành viên khoa Nghiên cứu Châu Á tại Đại học Georgetown và Khoa Các vấn đề Thái Bình Dương tại Đại học Quốc gia Úc, và Douveri Henao, CEO và người sáng lập công ty tư vấn địa chính trị có trụ sở tại PNG, đã viết trong một bài luận trên tạp chí The Diplomat vào tháng 6 năm 2024: “Toàn bộ Thái Bình Dương đang vật lộn với chiến dịch đa diện của Bắc Kinh nhằm trở thành cường quốc thống trị khu vực và sự phản đối từ liên minh các quốc gia chống lại Trung Quốc”. 

“Thách thức toàn diện nhất mà chúng ta phải đối mặt … là nỗ lực mang tính cưỡng ép và ngày càng hung hăng của [CHND Trung Hoa] nhằm thay đổi hiện trạng của khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương và hệ thống quốc tế để phù hợp với lợi ích của họ,” Siddharth Mohandas, khi đó là Thứ trưởng Bộ Quốc phòng phụ trách Đông Á của Hoa Kỳ, đã làm chứng trước Quốc hội Hoa Kỳ vào tháng 7 năm 2023. CHND Trung Hoa “tìm cách thách thức các liên minh và quan hệ đối tác của Hoa Kỳ ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương và tận dụng các năng lực ngày càng tăng của họ – bao gồm cả ảnh hưởng kinh tế – để ép buộc các nước láng giềng và đe dọa lợi ích của họ”. 

Các quốc gia Thái Bình Dương Xanh có diện tích từ 21 km vuông (Nauru) đến 462.000 km vuông (PNG). Họ là một phần của cơ quan hợp tác khu vực gồm 18 thành viên được biết đến với tên gọi Diễn đàn các Quốc đảo Thái Bình Dương (PIF) cũng bao gồm cả Úc và New Zealand. Các thành viên khác là Quần đảo Cook, Liên bang Micronesia, Fiji, Polynesia thuộc Pháp, Kiribati, Quần đảo Marshall, New Caledonia, Niue, Palau, Samoa, Quần đảo Solomon, Tonga, Tuvalu và Vanuatu. 

Theo Kế hoạch Thái Bình Dương Xanh của PIF, trong số các quốc đảo Thái Bình Dương, “biến đổi khí hậu vẫn là mối đe dọa an ninh lớn nhất của chúng ta”. Kế hoạch nêu rõ chiến lược của các quốc gia nhằm tìm kiếm một khu vực hòa bình, an toàn và an ninh, tôn trọng chủ quyền quốc gia và mang lại cơ hội cho người dân, cộng đồng và các quốc gia phát huy tiềm năng của mình. Nó cũng kêu gọi các phản ứng phối hợp của Thái Bình Dương Xanh đối với các thách thức an ninh. Theo chiến lược đã nêu, điều đó có nghĩa là giải quyết biến đổi khí hậu và các tác động thảm họa hiện tại và tương lai của nó bao gồm các hiện tượng thời tiết cực đoan, bão xoáy, hạn hán, lũ lụt, và nước biển dâng cùng axit hóa đại dương. Việc này cũng thúc đẩy việc phối hợp các hoạt động cứu trợ nhân đạo khi có thảm họa. 

Hoa Kỳ đã tăng cường quan hệ với các quốc gia Thái Bình Dương Xanh vào đầu năm 2022 với Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương đầu tiên của mình, kêu gọi, trong số những việc khác, mở rộng các phái bộ ngoại giao, thành lập phái bộ Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) tại Fiji, bổ nhiệm đặc phái viên tới Diễn đàn các Quốc đảo Thái Bình Dương (PIF), tăng cường khả năng phục hồi, hỗ trợ an ninh hàng hải và thúc đẩy cơ hội kinh tế. Vào tháng 9 năm 2023, các nhà lãnh đạo của các quốc gia Thái Bình Dương Xanh đã tập trung tại hội nghị thượng đỉnh Các Quốc Đảo Thái Bình Dương-Hoa Kỳ ở Washington, D.C. 

 Các hoạt động gắn kết đã bao gồm từ việc cử các đội rugby của Học viện Hải quân Hoa Kỳ đến Fiji, Samoa và Tonga để thi đấu giao hữu và tổ chức các chương trình thanh thiếu niên đến gói hỗ trợ kinh tế trị giá 162,5 nghìn tỷ đồng (6,5 tỷ đô la Mỹ) trong 20 năm cho Quần đảo Marshall, Micronesia và Palau.

 Tại PNG, các hoạt động gắn kết bao gồm: 

Chuyến thăm vào tháng 4 và tháng 5 năm 2024 của đoàn Bộ tư lệnh Khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương Hoa Kỳ (USINDOPACOM) nhằm phát triển cơ sở hạ tầng chung để đẩy nhanh ứng phó thảm họa, tăng cường hợp tác an ninh và cải thiện năng lực của Lực lượng Phòng vệ PNG (PNGDF). 

Thông báo tháng 5 năm 2024 của Hoa Kỳ về việc sẽ chi tới 625 tỷ đồng (25 triệu đô la Mỹ) cho ba dự án tại Căn cứ Hải quân Lombrum của PNGDF trên đảo Los Negros: xây dựng trung tâm huấn luyện hàng hải khu vực và cơ sở tàu nhỏ; và cải tạo cầu tàu. Úc cũng đang hợp tác trong việc tái thiết căn cứ này. 

Đáng chú ý nhất, PNG và Hoa Kỳ đã ký Hiệp định Hợp tác Quốc phòng vào tháng 5 năm 2023 cũng như thỏa thuận về chống các mối đe dọa hàng hải xuyên quốc gia bao gồm đánh bắt cá bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU), buôn bán ma túy, buôn lậu người di cư, và vận chuyển vũ khí hủy diệt hàng loạt (WMD) trái phép. Theo thỏa thuận thực thi pháp luật hàng hải song phương, Tuần duyên PNG và Hoa Kỳ hợp tác tuần tra trên biển để bảo vệ vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của PNG, bao gồm hơn 2,4 triệu kilômét vuông. 

 Ông Marape nói với các phóng viên vào tháng 7 năm 2023: “Đây không chỉ là cuộc đối thoại về gắn kết quân đội với quân đội”. Theo quan điểm của PNG, các thỏa thuận này là bước tiến tới độc lập kinh tế và sẽ thúc đẩy “bảo vệ vùng biển của chúng ta khỏi đánh bắt cá trái phép và vận chuyển gỗ trái phép, bảo vệ nền kinh tế khỏi tội phạm xuyên quốc gia, giữ an toàn biên giới, và [đảm bảo] chúng ta kiểm soát được mọi du khách vào đất nước và nâng cao lực lượng phòng vệ của chính mình”, ông Marape cho biết. 

Quan hệ an ninh lâu dài 

Các quốc gia Thái Bình Dương Xanh có quan hệ đối tác an ninh có từ Thế chiến II, khi người dân quần đảo Solomon làm việc sát cánh cùng quân đội Hoa Kỳ và Đồng minh để xây dựng các sân bay; người Papua và New Guinea vận chuyển hàng tiếp tế cho Binh sĩ Úc trên đường mòn Kokoda, và Trung đoàn Bộ binh Fiji hỗ trợ lực lượng New Zealand và Hoa Kỳ tại Bougainville. Sự chú ý của quốc tế đối với khu vực có thể đã giảm sau Chiến tranh Lạnh, nhưng các đối tác toàn cầu đang tái tập trung vào các Quốc đảo Thái Bình Dương để tăng cường an ninh hàng hải, bảo vệ tài nguyên và ngăn chặn đánh bắt cá trái phép, không báo cáo và không được quản lý (IUU). 

Nhà Trắng tuyên bố trước Hội nghị Thượng đỉnh Diễn đàn Quần đảo Thái Bình Dương tháng 9 năm 2023: “Đánh bắt cá IUU và các hoạt động đánh bắt có hại liên quan là một trong những mối đe dọa lớn nhất đối với sức khỏe đại dương và góp phần vào sự sụp đổ hoặc suy giảm của ngành đánh bắt cá, vốn rất quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế, hệ thống lương thực và hệ sinh thái của nhiều quốc gia Quần đảo Thái Bình Dương”. “Những hoạt động này phá hoại tính bền vững của nguồn cá, phá vỡ các biện pháp bảo tồn và quản lý, và thường đi kèm với việc sử dụng lao động cưỡng bức và các hoạt động bất hợp pháp khác”. 

 Mười hai quốc đảo Thái Bình Dương có thỏa thuận thực thi pháp luật hàng hải song phương với Hoa Kỳ. Là yếu tố then chốt cho an ninh hàng hải, các thỏa thuận này đôi khi được gọi là thỏa thuận xét tàu (shiprider). Một điều khoản trong nhiều thỏa thuận cho phép các nhân viên thực thi pháp luật từ một bên được đặt trên tàu của bên kia với thẩm quyền tiến hành giám sát đánh bắt cá và một số hoạt động thực thi pháp luật nhất định. Quần đảo Cook và Hoa Kỳ đã thiết lập nỗ lực shiprider đầu tiên ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương vào năm 2008. Các thỏa thuận, thông qua đó Tuần duyên Hoa Kỳ hỗ trợ thực thi pháp luật của nước chủ nhà, hiện là một phần quan trọng trong sáng kiến Hợp tác An ninh Khu vực của USINDOPACOM, nhằm tăng cường ổn định và an ninh khu vực. 

Các thỏa thuận thực thi pháp luật hàng hải song phương là “rất có giá trị,” Tiến sĩ Al Oehlers, giáo sư tại Trung tâm Nghiên cứu An ninh Châu Á-Thái Bình Dương Daniel K. Inouye, nói với DIỄN ĐÀN. “Tất cả các quốc gia này đều có vùng đặc quyền kinh tế đại dương cực kỳ rộng lớn nên việc duy trì chủ quyền trên các vùng EEZ này luôn là một thách thức rất lớn. Tất cả đều là những quốc gia nhỏ. Tất cả đều bị hạn chế về nguồn lực”.

Các thỏa thuận song phương cho phép tài sản của Hoa Kỳ, đặc biệt là tàu và thủy thủ đoàn của lực lượng Tuần duyên, hỗ trợ các quốc gia Thái Bình Dương Xanh bảo vệ quyền chủ quyền của họ. Mỗi quốc gia đều được hưởng lợi. Hoa Kỳ phát triển mối quan hệ sâu sắc hơn thông qua làm việc phối hợp với các bộ quốc phòng, tư pháp và quản lý tài nguyên của từng quốc gia, có thể tạo điều kiện thuận lợi cho các gắn kết sâu rộng hơn. Các quốc gia Thái Bình Dương Xanh, đối mặt với việc giám sát các vùng EEZ rộng lớn thường xuyên bị đánh bắt trộm bởi hoạt động đánh bắt cá IUU, được hưởng lợi từ sự bảo vệ bổ sung cho các nguồn tài nguyên biển của họ. Theo các chuyên gia, đội tàu đánh bắt cá xa bờ của CHND Trung Hoa gồm 4.600 tàu là đội tàu lớn nhất thế giới, và các tàu cá Trung Quốc thường xâm phạm vào vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của các quốc gia khác.

Thái Bình Dương là một trong những tài sản quan trọng nhất có thể duy trì sự phát triển kinh tế. Các đồng minh như Hoa Kỳ có thể thúc đẩy nhận thức về miền hàng hải và xây dựng năng lực đối tác của các quốc gia thuộc khu vực Thái Bình Dương Xanh để gia tăng phát triển. 

Hoa Kỳ đang tái khẳng định cam kết của mình đối với khu vực này. 

Các tác giả Charles Edel và Kathryn Paik từ Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, một tổ chức nghiên cứu có trụ sở tại Washington, D.C., viết vào tháng 3 năm 2024: “Việc Hoa Kỳ tái gắn bó với khu vực Thái Bình Dương không chỉ nhằm tạo ra các sáng kiến và hỗ trợ mới mà còn củng cố sự hiện diện và cam kết của Hoa Kỳ một cách lâu dài”. Trong số những thay đổi, Hoa Kỳ đã mở lại đại sứ quán của mình tại Quần đảo Solomon vào tháng 2 năm 2023.

 Năm 2022, Quần đảo Solomon đã ký một thỏa thuận an ninh bí mật với CHND Trung Hoa, lần đầu tiên giữa Bắc Kinh và một quốc gia Thái Bình Dương. Hiệp ước kéo dài 5 năm này cho phép Honiara yêu cầu cảnh sát và lực lượng vũ trang CHND Trung Hoa hỗ trợ duy trì trật tự xã hội và cung cấp hỗ trợ nhân đạo. Điều này cho thấy mục tiêu của CHND Trung Hoa trong việc mở rộng sự hiện diện tại khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Điều đáng lo ngại nhất đối với khu vực là hiệp ước cho phép Bắc Kinh thiết lập sự hiện diện quân sự trong phạm vi 2.000 km từ Úc. 

 Quần đảo Solomon là một trong ba quốc đảo Thái Bình Dương chuyển đổi công nhận ngoại giao từ Đài Loan sang CHND Trung Hoa kể từ năm 2019, cùng với Kiribati trong cùng năm và Nauru vào năm 2024. Nguyên nhân là do tài chính. Sau khi Kiribati thay đổi, CHND Trung Hoa tuyên bố sẽ nâng cấp một đường băng và cây cầu trên đảo Kanton hẻo lánh của Kiribati. Các hành động của Nauru đánh dấu lần thứ ba nước này thay đổi quan hệ ngoại giao giữa Đài Loan và CHND Trung Hoa kể từ năm 2002. 

 Vào tháng 9 năm 2023, chỉ ba tháng sau khi thỏa thuận an ninh PNG-Hoa Kỳ được ký kết, Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) đã đề nghị hỗ trợ Port Moresby về đào tạo, trang thiết bị và công nghệ giám sát cho lực lượng cảnh sát. Thay vào đó, PNG đã ký một thỏa thuận an ninh với Úc vào tháng 12 năm 2023, trong đó Canberra cam kết tài trợ 5 nghìn tỷ đồng (200 triệu đô la Mỹ) để tăng cường lực lượng cảnh sát của PNG. Thủ tướng Úc Anthony Albanese sau đó tuyên bố rằng Úc là “đối tác an ninh ưu tiên” của PNG.

Kinh tế mờ ám 

Các mối quan hệ tài chính với ĐCSTQ đi kèm với những rủi ro lớn. Các nhà phân tích gọi đó là “ngoại giao bẫy nợ” — những khoản vay mang tính chất bóc lột làm xói mòn chủ quyền và nhằm mục đích đảm bảo quyền tiếp cận tài nguyên thiên nhiên, thị trường mới hoặc các cơ sở tiềm năng cho quân đội của CHND Trung Hoa. 

Các thỏa thuận về cảnh sát của ĐCSTQ ở Thái Bình Dương “mờ ám và đáng lo ngại sâu sắc,” và các quốc gia Thái Bình Dương Xanh nên “cẩn trọng và sáng suốt” trong các thỏa thuận kinh tế với Bắc Kinh, Trợ lý Ngoại trưởng Hoa Kỳ Daniel Kritenbrink cho biết trong một phiên điều trần trước Ủy ban Thượng viện Hoa Kỳ vào tháng 3 năm 2024 “Trung Quốc thường đưa ra nhiều hứa hẹn nhưng không thực hiện, và điều này có thể dẫn đến những hậu quả tiêu cực”. 

Theo báo Australian Financial Review, ví dụ như tại Vanuatu, sự sụp đổ của hãng hàng không quốc gia vào tháng 5 năm 2024 được cho là liên quan đến khoản nợ của nước này đối với CHND Trung Hoa. Hãng hàng không đã ngừng hoạt động khi các quan chức chính phủ thực hiện cắt giảm chi tiêu trên diện rộng để đáp ứng việc trả nợ cho các dự án cơ sở hạ tầng do CHND Trung Hoa tài trợ. Vào thời điểm đó, CHND Trung Hoa là nhà tài trợ tài chính lớn thứ hai của Vanuatu, sau Úc, cung cấp 12,07 nghìn tỷ đồng (483 triệu đô la Mỹ) dưới dạng viện trợ và các khoản vay, bao gồm 2,25 nghìn tỷ đồng (90 triệu đô la Mỹ) để xây dựng cầu cảng lớn nhất khu vực Nam Thái Bình Dương. 

Các Đồng minh và Đối tác như Úc và Hoa Kỳ đưa ra một kế hoạch kinh tế khác nhằm giúp các doanh nghiệp tại các đảo Thái Bình Dương phát triển. Chiến lược Đối tác Thái Bình Dương của Hoa Kỳ bao gồm khoản tài trợ 1,25 nghìn tỷ đồng (50 triệu đô la Mỹ) để mở rộng khả năng tiếp cận tài chính cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa, tập trung vào khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu cũng như hỗ trợ các doanh nghiệp do phụ nữ làm chủ. Hoa Kỳ cũng muốn khuyến khích các khoản tài trợ từ Nhóm Ngân hàng Thế giới và Ngân hàng Phát triển Châu Á nhằm thúc đẩy đầu tư để giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu và các thách thức toàn cầu khác. Tại Kiribati, chương trình trị giá 725 tỷ đồng (29 triệu đô la Mỹ) do Hoa Kỳ hậu thuẫn thúc đẩy việc làm an toàn, dễ tiếp cận và toàn diện, tăng cường quyền lợi của người lao động và cung cấp đào tạo nghề.

 Ngược lại, theo Viện Lowy, một tổ chức nghiên cứu của Úc báo cáo vào tháng 1 năm 2023, các dự án của CHND Trung Hoa tại khu vực Thái Bình Dương Xanh bao gồm các tòa nhà cao tầng dang dở và xuống cấp ở Fiji và PNG, cùng một trung tâm hội nghị tại Vanuatu mà các quan chức cho rằng quá đắt đỏ để duy trì. Báo cáo lưu ý rằng Tonga cũng gặp khó khăn trong việc trả nợ các khoản vay do CHND Trung Hoa hỗ trợ. Viện nghiên cứu này nhận định: “Những kết quả này đã làm giảm sự hứng thú đối với các khoản vay cơ sở hạ tầng mới từ CHND Trung Hoa trong khu vực Thái Bình Dương”. 

Trong số các quốc gia Thái Bình Dương Xanh phản đối các kế hoạch tài chính của Bắc Kinh có Samoa. Năm 1962, Samoa trở thành quốc đảo Thái Bình Dương đầu tiên giành được độc lập chính trị. Năm 1997, nước này chính thức đổi tên từ Samoa Tây sang Samoa. 

 Năm 2021, Thủ tướng mới được bầu Fiame Naomi Mata’afa đã hủy bỏ dự án phát triển cảng trị giá 3,22 nghìn tỷ đồng (128 triệu đô la Mỹ) được Trung Quốc hậu thuẫn, cho rằng nó là quá mức đối với một quốc gia nhỏ vốn đã nợ nần nhiều với CHND Trung Hoa. 

“Rất khó để hình dung rằng chúng ta cần quy mô như được đề xuất trong dự án này”, bà nói với Reuters, “khi mà còn nhiều dự án cấp bách hơn mà chính phủ cần ưu tiên”. 

Các quốc gia thuộc khu vực Thái Bình Dương Xanh sẽ có cơ hội phát triển trong tương lai thông qua các mối quan hệ song phương với Hoa Kỳ và các đối tác khác, cho phép họ cân bằng lợi ích và bảo vệ chủ quyền của mình. Ví dụ, hội nghị Lãnh đạo các Đảo Thái Bình Dương lần thứ 10 giữa Nhật Bản và các quốc gia thuộc Diễn đàn các Quốc đảo Thái Bình Dương (PIF) vào tháng 7 năm 2024 đã đạt được thỏa thuận xem xét các khoản đầu tư và liên kết thương mại trong tương lai, cùng với các hiệp định mới nhằm tăng cường hợp tác an ninh khu vực.